W ramach cyklu webinarów dla nauczycieli, 19 maja odbyło się kolejne wydarzenie poświęcone dziedzictwu językowemu Podlasia. Gościem spotkania była dr hab. Anna Kiełbasa, profesorka Uniwersytetu Warszawskiego, która wprowadziła nas w niezwykły świat mowy mieszkańców tego regionu. Prowadząca omówiła specyfikę Podlasia jako kulturowego tygla, w którym ścierają się wpływy wielu narodowości i wyznań. Zwróciła też uwagę na medialną dyskusję dotyczącą terminologii, jaka rozpętała się w mediach w związku z preselekcjami do konkursu Eurowizji, podkreślając, że temat różnorodności językowej Podlasia jest wyjątkowo aktualny.

Wydarzenie zostało zorganizowane Przez Instytut Różnorodności Językowej Rzeczpospolitej wspólnie z Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli w ramach projektu „Różnorodność językowa”, przeznaczonym dla nauczycieli z całej Polski.

Wyruszyliśmy w fascynującą podróż po językowej różnorodności Podlasia. Prelegentka pokazała, że tutejsza mowa to prawdziwa mozaika, w której tradycja i historia przeplatają się z wpływami sąsiednich języków. Okazało się, że nie można mówić o jednym „języku podlaskim”, bo jest to obszar bogaty w gwary i unikalne cechy.

Na wstępie dostaliśmy jasne wyjaśnienie, czym różni się dialekt od gwary. Dialekt to starsza, regionalna odmiana języka, która odróżnia się od polszczyzny ogólnej na wielu poziomach. Mówiąc o gwarze, myślimy o języku mieszkańców konkretnej wsi czy mniejszego terenu. Gwary podlaskie to z kolei część dialektu mazowieckiego, ale z własnymi, bardzo wyrazistymi cechami.

Według danych ze spisu powszechnego z 2021 roku Podlasie to region wielokulturowy, zamieszkiwany przez Polaków, Białorusinów, Litwinów i Ukraińców. Blisko 3000 osób zadeklarowało, że w domu posługuje się gwarami podlaskimi. To pokazuje, jak żywa i ważna jest dla wielu mieszkańców ich lokalna, unikalna mowa.

Dzięki nagraniom nagrań usłyszeliśmy najważniejsze cechy, które nadają podlaskiej mowie jej niepowtarzalny charakter.

• „Zaśpiew” to piękna, specyficzna melodia mowy, która polega na wydłużaniu akcentowanych sylab.
• Ł i L jak dawniej – w mowie podlaskiej wciąż usłyszymy przedniojęzykowe ł oraz zmiękczone l w słowach, w których polszczyzna ogólna je utwardziła (np. liato, lias).
• „Śledzikowanie” to półmiękka wymowa głosek c, dz, s, z.
• H, nie ch! – mieszkańcy Podlasia bez problemu odróżniają dźwięczne h (np. w słowie hak) od ch, co przekłada się na poprawną pisownię.
• Brak nosówek sprawia, że słowa takie jak robią brzmią trochę inaczej niż w standardowej polszczyźnie.

Podlaska gramatyka również ma swoje unikalne reguły:

• Mieszkańcy często używają bezkońcówkowych form czasu przeszłego (np. ja robił zamiast ja robiłem).
• Najsłynniejsza jest jednak składnia „dla”, czyli użycie tego słowa zamiast standardowego celownika. Na Podlasiu powiemy „nie chce dla mnie” zamiast „nie chce mi się”.
• Inna jest też łączność rodzajowa czasowników (np. baby robili).

Nazwiska mieszkańców Podlasia to małe, językowe kapsuły czasu. Pokazują one, jak na przestrzeni wieków w mowie tego regionu odbijały się wpływy kulturowe i historyczne. Przykładem jest nazwisko Hołownia, które wywodzi się od wschodniosłowiańskiego słowa głownia. Z kolei w nazwisku Aleksejczuk znajdziemy typowy dla Kresów wschodnich sufiks -czuk. Widać więc, że nazwiska są jak pamiątki, które przypominają nam o bogatej przeszłości Podlasia.

Po wakacjach wracamy z naszym cyklem webinarów poświęconych językowej różnorodności Polski! Już od września ponownie spotkamy się z wybitnymi specjalistami, którzy przybliżą nauczycielom bogactwo i specyfikę wybranych etnolektów oraz języków regionalnych.

Webinary IRJR organizuje we współpracy z Mazowieckim Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli. Naszym celem jest nie tylko poszerzanie wiedzy o językach, etnolektach, dialektach i gwarach, lecz także wspieranie nauczycieli w pracy z uczniami z różnych środowisk językowych.

25 września – prof. Justyna Garczyńska (Uniwersytet Warszawski) opowie o etnolekcie kurpiowskim
23 października – dr hab. Renata Marciniak-Firadza (Uniwersytet Łódzki) przybliży etnolekt łowicki
20 listopada – prof. Adela Kożyczkowska (Uniwersytet Gdański) zaprezentuje język kaszubski oraz opowie o metodyce jego nauczania

To wyjątkowa okazja, by wzbogacić swój warsztat i spojrzeć na edukację językową w szerszym, kulturowym kontekście. Śledźcie nasz profil – szczegóły już wkrótce!

dr hab. Monika Kresa, prof. ucz. – pochodzi ze Stoczka położonego na historycznym pograniczu Mazowsza i Podlasia. Między innymi z tego powodu od początku swojej działalności naukowej bada głównie te regiony. Zajmowała się na przykład nazwami własnymi (imionami, nazwiskami i nazwami miejscowości) Stoczka, Węgrowa i okolic Ostrowi Mazowieckiej. Opracowywała gwary podlaskie na potrzeby przewodnika multimedialnego Dialektologia polska, pod redakcją Haliny Karaś. Interesuje ją także obecność innych niż ogólna odmiany polszczyzny w filmach i serialach fabularnych. Zagadnieniami stylizacji filmowej (głównie na polszczyznę kresową) zajmowała się w monografii i kilkunastu artykułach. Popularyzuje wiedzę o języku w mediach. Na Wydziale Polonistyki UW prowadzi zajęcia przede wszystkim z gramatyki historycznej języka polskiego i prostego języka.

Organizatorzy: